نووسینی: جۆرج تەرابیشی
وەرگێڕانی: بڕوا عەلائەدین
تاكو سەدەی نۆزدەیەم، بێجگە لە كەمینە ئاینیو مەزەبیەكان.. كەمینەكانی تر بوونێكی دانپیانراویان نەبوو. لە كۆتاییەكانی سەدەی هەژدەیەمداو لەگەڵا سەرهەڵدانی بیرۆكەی دەوڵەتی نەتەوەدا، ئیدی كەمینەكان بەپێی كۆمەڵی پێودانگی تازەی وەكو (زمان، ئەتنیەت) دەسنیشان دەكران. ئەم پێودانگە تازانە، پێودانگی ئایینیان رەت نەكردەوە، بەڵكو پێكەوە چەمكی كەمینەی نەتەوەییان لێ كەوتەوە. ئەم چەمكەش لە چەمكێكی گشتی تر جیا نابێتەوە كە چەمكی ناسیونالیزمی تازەیە. لە سەرەتای شۆڕشی ئەمریكاوە (1776) و دواتر لەگەڵا شۆڕشی فەرەنسادا (1789) بۆ یەكەمین جار دەوڵەتی نەتەوە خۆی وەكو تەنها نمونەی دەوڵەتی تازە لە ئەوروپاو ئەمریكا سەپاند پاشان لە سەدەی بیستەمدا هەموو جیهانی گرتەوە. بەڵكو هەر هێزی بڵاوبوونەوەی ئەم نمونەیە بووە مایەی لێكهەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتە ئیسپانیەكان لە ئەمریكاو، نەمساوی –مەجەریەكان لە ئەوروپاو، عوسمانیەكان لە ئەوروپاو ئاسیاو، كۆڵۆنیالیزم لە ئاسیاو ئەفریقای سەردەمی جەنگی جیهانی دووەم و، دوااتر سۆڤیەت لە سەرەتای دوا دەیەی سەدەی بیستەمدا.
لە كاتێكدا چالاكیەكی سەرسوڕهێنەری لەوجۆرە بۆ بیرۆكەی نەتەوە سەری هەڵدا، دەوڵەتی نەتەوە خۆی چەمكی كەمینەی نەتەوەیی هێنایە بوون. چونكە ئەو كاتەی ناسیونالیزم وەك بنەمایەك بۆ ئینتیما دەچێتە جێی ئاین، یا وەكو چوارچێوەیەك بۆ لایەنگیری سیاسی دەچێتە جێی سولالەی پادشایەتی، ئەوا نەتەوەی زۆرینە بە نەتەوەی كەمینە دەدات نەوەكو ڕەتی بكاتەوە.
سەڕەای ئەوەی شتێك نیە بەناوی نەتەوەی پوختەوە، تەنانەت لە پوختترین دەوڵەتی نەتەوەییشدا. هەر بۆیە كێشەی كەمینە نەتەوەییەكان دەبێتە گرفتێكی هەمیشەیی –بەڵكو درێژخایەن-ی گرفتەكانی مۆدێرنەی سیاسی كە پشت ئەستوورە بە پرەنسیپی نەتەوەیی.
شۆڕشی مۆدێرنە وەكو چارەسەرێك بۆ گرفتی كەمینە ئاینیو تایفیەكان پرەنسیپی عەلمانیەتی داهێناو پەرەی پێداو پیادەی كرد. بەڵام كەموكووڕیەكانی ئەم چارەسەرە ئەو كاتە دەركەوت كە ڕووبەڕووی گرفتی كەمینە نەتەوەییەكان بۆوە. لە سەدەی نۆزدەیەمدا، ئەوروپا دیمەنێكی سەیرو ناكۆكی ئەو دەوڵەتانەی پێشكەش كردین كە لەسەر ئاستی ئاینی لێبوردوو ، لەسەر ئاستی نەتەوەیی دەمارگیر بوون. كە نموونەیەكی تەواو پێچەوانەی ئیمپراتۆریەتەكانی سەدەكانی ناوەڕاست بوون- لەگەڵا درێژبوونەوە عوسمانیەكەی سەردەمی تازە- كە دەشێ بڵێین لەسەر لێبوردنی نەتەوەییو دەمارگیری ئایینی دامەزراوە. لەنیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمیشدا ئەزموونە تۆتالیتاریەكانی ئەڵمانیاو ئیتالیاو ئیسپانیا هاتن ئەوەمان پێ بڵێن ئەگەر تەوژمی ناسیونالیزم -سەرباری عەلمانیەت- پشت بە بنەمایەك لە كولتوری دیموكراسیانە نەبەستێ، جەورو ستەمەكانی دەردەكەوێ‌و دەگۆڕێت بە شۆڤێنیزمێكی شەڕانگێز. بەهەرحاڵا، شكستی ئەزموونی فاشیزم لەم وڵاتانەدا بوو بە هاندەرێك بۆ فراونبوونی چەمكی دیموكراسیەت.
تا ناوەڕاستی سەدەی بیستەم، بەپێی نەریتی پارلەمانیەكانی شۆڕشی ئینگلیزو نەریتە كۆماریەكانی شۆڕشی فەرەنسی، دیموكراسیەت بریتی بوو لە فرە حیزبیو فرە دەنگیی سیاسی لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی نەتەوەییدا. بەڵام پاشتر ئەم فرە دەنگیە تەنها لە چوارچێوەی سیاسیدا نەمایەوە، بەڵكو كولتووریشی گرتەوە (وەك لە ئەمریكادا دەیبینین) یاخود زمان (وەك لە ئیسپانیای پاش فرانكۆدا دەیبینین)، یاخود ئەتنیەتە جیاوازەكان (ئەوەی لە فەرەنسادا بینیمان) كە ئیدی ڕەوا بوو باسی گەلی (كورسكی) یا وڵاتی (باسكی) بكرێ. بەبێ شیكاركردنی بارودۆخە مێژووییە نەوعیەكان –كە لیرەدا بوارمان نیە ئەنجامی بدەین- مۆدێرنیزمی سیاسی- دوای بڵاوبوونەوەی پەتاكەی لە هەردوو خۆرهەڵاتی دوورو ناوەڕاستدا –وا راڤە كراوە كە تەنها ڕەنگدانەوەی تەوژمی ناسیۆنالیزمە بەبێ هەردوو پاشكۆ گەوهەر ئامێزەكەی كە بریتین لە (عەلمانیەت) و (دیموكراسیەت). ئەگەر حاڵەتی عەرەبیش وەك نموونە وەربگرین دەبینین كە بیری نەتەوەیی هەر لە سەرەتاوە تا كۆتاییەكەی جگە لە تیۆریزەكردن بۆ تاقە دەوڵەتی عەرەبی هیچی دیكە نەبووە، بێ ئەوەی –تەنها لە چەند حاڵەتێكی زۆر دەگمەندا نەبێ- لەسەر مۆركە عەلمانیو دیموكراسیەكەی ئەم دەوڵەتە بوەستێ. عەلمانیەت بەو مانایەی كە چوارچێوەیەكی رێكخستنی پێویستە، نەك نەنها بۆ فرەلایەنی حیزب و ڕەوتە سیاسیەكانی نەتەوە، بەڵكو بۆ فرەلایەنی لە ئەتنیەت و زمانەكانیشدا (بەربەرەكان لە خۆرئاوا، كوردەكان لە خۆرهەڵات، نۆبیەكان لە باشوور).
ئەمە سەرەڕای جیاوازی كەسایەتی تاكەكانی ئەو وڵاتانە (میسر، سوریا، عێراق…) ئەم نەفیكردنی فرە دەنگیەش ڕێی بۆ چەند رەخنەگرێك خۆشكرد باسی ئەو شتە بكەن كە ناویان نابوو (قۆناغی ناسیۆنالیزمی عەرەبی)، كە كارە سەرەكیەكەی بریتیە لەوەی دڵڕەقانەو لە ڕەگوڕیشەوە جیاوازیەكانی ناو نەتەوە نەهێڵێ‌و بیكاتە ڕووكەشێكی بێ‌قووڵاییو بێ‌هەمەڕەنگیو، هەموو فرە چەشنیە زیندووەكانی ناو نەتەوە بخاتە ناو قاڵبی زۆرینەوە –بێگومان زۆرینە لەسەر ئاستی دیمۆگرافیو ژمارە- (عەرەبە بێ كوردو بەربەرەكان، موسوڵمانە بێ جوولەكەو مەسیحیەكان، سونیە بی شیعەو عەلەویەكان، میسریە بێ سودانیەكان، سوریە بێ لوبنانیەكان..). بەڵكو هەندێ لە تیوریستە نالیستیەكان بەرەو ئەوە چوون كە نكووڵی لە بوونی كەمینەكان بكەن، تا ئەو ڕادەیەی بە دەستكردی كۆلۆنیالیزمیان لە قەڵەم دەدان، یاوەكو ئەو بەیادقانەی شەترەنج وێنایان دەكردن كە تەنها بە فەرمانی كۆلۆنیالیزم و بۆ جێبەجێكردنی پیلانەكانی ئەو لەسەر تەختی شەترەنج دەجووڵێن. بە پێی ئەم وێناكردنە، كەمینەكان خۆیان لە خۆیاندا بێ شوناسن، یا لە باشترین حاڵەتدا پاشماوەی مێژوویین. بەڵكو وەك ئاسەواری كۆنی ژێر زەوی (مستحاپات) وان، دەبێ سەر لەنوێ ملكەچی یاسای هەڵوەشاندن و تواندنەوەو لكاندنەوە بكرێن.
هیچ كاتێ كەمینەكان نیشانەی هەمەچەشنی سەرچاوەی دەوڵەمەندیی ژیاریی نین، بەڵكو ئەگەر تابووری پێنجەمی دوژمن نەبن، ئەو ئاوە لێڵەن كە گونجاوە بۆ ڕاوكردن. هەمیشە دڵسۆزیی رۆڵەی كەمینەكان جێی گومان بووە. ئەگەر دڵسۆزیش بن، دەبێ لە پێناوی سەلماندنی بێگوناهی خۆیاندا دواجار دڵسۆزبن، ئەگەر یەكێك لەوان ناپاكی بكات ئەوا بەتەنها خۆی ناپاكی ناكات، بەڵكو تەواوی كەمینەكەیشی رادەكێشێتە ناو ناپاكیەوە. بە هەرحاڵا، كاری ئەو لەخۆیەوە نایەت بەڵكو لە كەمینەكەیەوە سەرچاوە دەگرێت. ئەو تەنانەت لە گۆڕانەكانیشیا پاشكۆی نەگۆڕەكانیەتی سایكۆلۆژیای كەمینە بێ‌سۆسیولوژیاكەی، هیچ تەفسیرێكی نیە.
سەرەڕای ئەو بایەخە نیگەتیڤەیشی كە تێزی ناسیونالیزم بە دیاردەی كەمینەی داوە، بە شایەنی بیرلێكردنەوەی نەزانیوە، وەك ئەوەی دیاردەی كەمینە نەخۆشیەكی نهێنی بێت و بە بێدەنگی لێكردن و چاوەڕوانیو لە ڕیشە هەڵكێشان بەهۆی فاكتەری زەمەنەوە نەبێت، چارەسەری نەبێت. هەر ئەم بێدەنگی كردنە لە فاكتی كەمینەكان وای لە بزوتنەوە نەتەوەییو هەرێمایەتیە عەرەبیەكان كردووە لە باری قورسی هەردوو پرۆسەی گرنگی (عەلمانیكردن) و (دیموكراتیزەكردن) ڕزگاریان بێت، كە بەبێ ئەم دوو پرۆسەیەش ئیدی ناسیونالیزم نوێڵی مۆدێرنەی سیاسی نیە.
لێرەدا بە تایبەتی بەراوردێك لەگەڵا بزووتنەوەی نەتەوەی توركیدا دێتە پێشەوە. ناسیونالیزمی توركی پاش ناسیونالیزمی عەرەبی لە دایك بوو، كەچی پێشی كەوت. ناسیونالیزمی توركی توانی یەكێتی خاكی نەتەوەیی تورك بپارێزێ، سەرەڕای ئەوەی كە تەماعی هێزە كولونیالیە ئەوروپاییەكان لە بەشكردنی بەشی ئەنادۆڵ و دابڕینی لە لەشی (پیاوە نەخۆشەكە)(1) كەمتر نەبوو لە ئارەزوویان بۆ بەشكردنی بەشە عەرەبیەكانی. وەك چۆن بە پێچەوانەی ناسیۆنالیزمی عەرەبەوە زۆر بوێرانە توانی پرۆژەی كۆماری عەلمانی جێبەجێ بكات كە لە ژینگەو ماڵی ئیسلامدا بێ‌نموونەیە. بێگومان لێرەدا بواری ئەوەمان نیە دەربارەی (موعجیزەیەكی توركی) بدوێین. ئەو دەستەبژێرە توركیەی پرۆسەی عەلمانیكردنی بەڕێوە بردووە، بەر عوسمانیەت كەوتووە، وەك بەركەوتنی دەستەبژێرە ئەوروپاییەكان بە پاپایەتی. چونكە سولالەی عوسمانی دەسەڵاتدار لە ترسی لەبەریەك هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ناچار بوو وەلائی ئاینی بخاتە پێش وەلائی نەتەوەییەوە. پاشان جەخت كردن لەسەر شوناسی توركی بە قۆناغێكدا ڕۆیشتوە كە قۆناغی دابڕانە لە شوناسی ئاینی. ئەوەشی كە (لە حاڵەتی توركیدا) ئەم جیاكردنەوەی (ناسیونالیزم) لە (ئاین)ی ئاسانكردووە، مۆركی عەرەبیانەی ئیسلامە، هەمان ئەو فاكتەرەی كاری سەرەكی عەلمانیكردنی لە حاڵەتی عەرەبیدا قورس و ئاڵۆز كردووە. بەڵام ئەوەی كە توركیای ئەتاتورك لەسەر ئاستی عەلمانیكردن بردیەوە، لەسەر ئاستی دیموكراتیزەكردن دۆڕاندی. بە تایبەتی عەلمانیەتەكەی كە فۆرمێكی ستەمكارانەی وەرگرت. تەنها ئەوە نەبێت كەلە دەسەڵاتەوە بەزەبری مەراسیمەكان دەسەپێنرا، لە پیادەكرندا تاڕادەیەكی زۆر كاریكاتێرانە بوو.
بەم جۆرە سزای لە سێدارەكان –ئەگەرچی بە شێوەیەكی تیۆریش بێت- بەسەر ئەوانەدا سەپێنرا كە جبەو عەمامە دەپۆشن. ئەگەر ئەم پیادەكردنە (وەك قۆناغێك) لە تەوژمێكی ناسیۆنالیستیانەوە سەرچاوەی گرتبێت، ئەوا بریتیە لە ناسیونالیزمێكی توركی بە سیناریۆ ئەتاتوركیەكەی. كەمینەكان بە تەنها بێدەگیان لێ نەكرا، بەڵكو لە نەخشەی بوونی توركیدا هەڵگیران. قەسابخانەی ئەرمەنیەكان كە لە كۆتایی سەردەمی عوسمانیەكاندا دەستی پێكرد تا (1924)ی خایاند. سەرەنجام ساڵی (1927) لە كۆی (2 ملیۆن ئەرمەن) كە لە توركیادا نیشتەجێ بوون، تەنها (70 هەزار كەس) مابوون. هەروەها یۆنانیەكان كە زۆرینەی دانیشتوان بوون لە ناوچە كەناریەكاندا دووچاری سەربڕین و پاشان كۆچی بەكۆمەڵا و زۆرەملێ هاتن، لە پاش (جەنگی سەربەخۆیی) توركیشەوە (1.300.000) یۆنانی گۆڕٍرانەوە بە چەند سەد توركێك.
سەرباری ئەم دوو پاكتاوكردنە بە كۆمەڵە، كەمینەی بچوكی وەكو (لازیەكان)(2) و (ئاشوری-كلدانیەكان) و (عەرەبەكانی ئەنتاكیەو ماردین) و (مەسیحیەكانی مەرسن و عەرەبە عەلەویەكانی ئەسكەندەرونە).. هتد، دووچاری چەوساندنەوەو كۆچی زۆرەملێ هاتوون. ئەم ڕووداوی قڕكردنانە بوون بە كۆمەڵێ ڕووداوی مێژوویی و تێپەڕین، بەڵام ئەوەی چەوساندنەوەی كەمینەی كورد جیادەكاتەوە، ئەوەیە كە چەوساندنەوەیەكە بۆ سێ چارەكە سەدەیە تا ئەمڕۆ بەردەوامە. چەوساندنەوەیەك كە لە هەندێ حاڵەتی دەگمەندا نەبێ لە فۆرمی قڕكردن و لەناوبردنی مرۆڤدا دەرناكەوێ، بەڵكو زۆرتر لە فۆرمی نكوڵی لێكردن و لە ناوبردنێكی تیۆریانەی بوونیاندا بەرجەستە دەبێ. سەرەڕای ئەوەی كە نیوەی گەلی كورد (12 ملیۆن كورد) لە توركیا دەژین، سەرەڕای ئەوەی كورد گەورەترین گەلی غەیرە توركن لە توركیایەكدا كە ئەمڕۆ (62 ملیۆن) كەسە، تا ئەم نزیكانەش ناوهێنانی وشەی (كورد) قەدەغە بوو، وەك چۆن تا ساڵێ 1990 ئاخاوتن بە زمانی كوردی قەدەغە بوو. سەرباری فێربوون یاخود نووسین بەكوردی.
لە ڕاستیدا لەو رۆژەدا كە خەلافەتی تیا ڕەتكرایەوە (واتە 3ی مارسی 1924)، نووسراوێكی رەسمی دەرچوو كە قسەكردن و بڵاوكردنەوەی بە زمانی كوردی قەدەغە كرد. هاوكات لەگەڵا ئەوەی ئەتاتورك كوردەكانی بەوە تاوانبار دەكرد كە (عوسمانی)و (دواكەوتوون) پیلانێكی كامڵی داڕشت بۆ سڕینەوەی پایەكانی شوناسی كوردی كە بە تەنها هەر زمان و یادەوەریو نەگرتەوە بەڵكو تەنانەت نەریت و عورفەكانیشی گرتەوە. فەرمانێكی ئەتاتوركی بەناوبانگ هەیە كە (نەریتی میوانداری) قەدەغە دەكات و ڕەتی دەكاتەوە، ئەو نەریتەی كە یەكێكە لە گرنگترین خەسڵەتەكانی كۆمەڵگەی كوردی. هەروەكو (جیرار شالیان) لە كتێبەكەیدا بەناوی (كارەساتی كورد 1992) دەڵێ: لە ساڵی 1924 ەوە تا ئەم ساڵانەی دوایی سیاسەتی ڕەسمی توركیا جگە لە (ڕەتكردنەوەی بوونی كەمینەیەكی كوردی) هیچ خەمێكی تری نەبووە. توركیا لە وێنای ئەتاتوركی (یەعقوبی)دا ئەگەر نەتەوە نەبێت مۆدێرن و ئەوروپی نابێت، بۆ ئەوەی نەتەوەش بێت دەبێ هاوڕەگەز بێت، هاوڕەگەزی بوونیش نەتەوەی بێ كەمینەكانە، واتە نەتەوەی توركی پوختە. لەسەر ئەم بنەمایە ساڵی 1926 (تۆفیق ڕەشید)ی وەزیری دەرەوەی توركیا لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵا وەزیری دەرەوەی بەریتانیاو بە مەبەستی ئاگاداركردنەوەی وەزیرەكەی بەریتانیا، لەو پلانە مێژووییەی توركیا سەبارەت بە كەمینە ناتوركیەكان دایڕشتووە رایگەیاند: “سەربەخۆیی نەتەوە بچوكەكان مەحاڵە، مەبەست كوردەكانیشە، بەڵام ئاستی كولتووریان زۆر نزمەو عەقڵیەتیشیان بەڕادەیەك دواكەوتووە كە ناتوانین بیانهێنینە ناو خۆمانەوەو نۆێنەرایەتیان بكەین. ئەوان وەك هیندەكانی ئەمریكان دەبێ بپووكێنەوە”.
بەو پێیەی مەحاڵە چەند ملیۆن ئادەمیزادێك بپووكێنەوە، بە ڕێگەیەكی دیكە توێنرانەوە: (پەیمانگەی مێژووی توركیا) كە ئەتاتورك لە سیەكاندا دایمەزراند ئەوەی ئاشكرا كرد كە كوردەكان وەك خۆیان هیچ بوونێكیان نیە بەڵكو تەواو وەك توركەكان وان: (نەژادێكی بەڕەسەن تۆرانین، نزیكەی پێنح هەزار ساڵە لە ئاسیای ناوەڕاستەوە هاتوون، كە بە (توركیەكی شكاو)یش قسە دەكەن ئەوە جگە لە ئاوێتەی زمانی توركی كۆن و فارسیو عەرەبیو ئەرمەنی و هیچی تر نیە. چونكە بەهۆی زۆرمانەوەیان لەو شاخە سەخت و عاسیانەدا زمانی دایكیان بیر چۆتەوەو كەوتونەتە ژێر كاریگەری دراوسێ فارسەكانیانەوە).
لێرەوە زمانی كورد تەنها وەك دیالەكتێكی شكاوی توركی لە قەڵەم دراوەو قەدەغەش بووە قسەی پێ بكرێت. دیمەنی ئەو كوردە گوندنیشنانەی لە بازاڕی شارە توركەكاندا بە ئاماژەی دەست و ورتەورت گوزارشتیان لە خواست و ویستەكانیان دەكرد، چونكە لە زمانی كوردی زیاتریان نەدەزانی، دیمەنێكی ئازار بەخش بوو. لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بدەین كە لە تێڕوانینی زانستیدا زمانی كوردی زمانێكی هیندۆ- ئەوروپیە، ئەگەرچی (وەكو زمانی توركی خۆی) چەندەها وشەی عەرەبی تێدا دەبینین. لە كاتێكدا زمانی توركی سەر بە خێزانێكی زمانەوانی تەواو جیاوازە كە خێزانانی (ئۆرالی(3)-تۆرانی)*یە.
كار تەنها بەوەوە نەوەستا نكوڵێ لە شوناسی كولتووری كورد بكرێت. بەڵكو لەچەند حاڵەتێكی دیاریكراودا گەیشتە پرۆسەی توركاندنێكی بە زۆرو كوشتی بە كۆمەڵی كوردەكان. بێگومان قەبارەی دیموكراسیانەی كوردەكان و ئاینە ئیسلامیە سونیەكەیان (جگە لە هەندێكیان كە نەسرانیو عەلەوین) بووە هۆی ئەوەی وەكو ئەرمەن و یۆنان مامەڵەیان لەگەڵدا نەكرێت. بەڵام ئەمە نەبووە رێگر لەبەردەم ڕوودانی چەندین پرۆسەی كۆچ پێكرندا، وەك ئەوەی بەدوای قەسابخانەی ئەرمەنەكاندا هات (كە كورد خۆی رۆڵێكی چالاكی تێدا هەبوو)، پرۆسەیەكی وا كە بە زۆر (700 هەزار) كورد لە شوێنەكانی خۆیان دەركردو لە شوێنی تردا نیشەجێ‌ی كردن، بە ئامانجی توركاندن و نوێنەرایەتی كردنیان. هەروەها بە مەبەستی گەمارۆدانی ناوچە سنووریەكان بە (پشتێنەیەكی ئەمنی توركی)** بەشێك لە بەپیتترین زەویەكانی كوردستانی توركیا پاش دەركردنی دانیشوانە كوردەكەی، دابەشكرا بەسەر جوتیارە توركەكاندا.
هەرچەندە كۆماری تازەی توركیا پەیمانیدا (كوردو تورك وەكو براو بە یەكسانی لە سایەیدا بژین)، بەڵام سیاسەتی بەزۆر توركاندن سێ كاردانەوەی یاخیگەرانەی بەدوادا هات كە بەهۆی ناهاوسەنگی هێزەكانەوە كوردەكان خۆیان باجەكەیان دا. كوردستانی توركیا لە نێوان ساڵانی (1925 بۆ1936) سێ ڕاپەڕینی بەخۆوە بینی كە لە كۆتاییدا جگە لە (زیندەبەچاڵكردن)ی كوردستان هیچ ئەنجامێكی تری نەبوو. ڕاپەڕینی یەكەمیان لە ساڵی (1925)دا شێخ سەعید (عومەر موختاری كورد) سەرۆكایەتی دەكرد. ئەو سەرۆكە ئاینیەی لە تەمەنی 80 ساڵیدا بوو كە لەگەڵا پەنجا هاوەڵی خۆیدا ڕاكێشرانە بەر پەتی سێدارە. ئەو شۆڕشەی ئەو سەركردایەتی دەكرد، ئاینی بوو نەوەك نەتەوەیی، عوسمانیانە بوو نەوەك كوردانە. سەرەڕای ئەوەی لە ماوەی دوو مانگدا چەند شارێكی گەورەو سێ‌یەكی خاكی كوردستانی توركیای ئازاد كرد، بەڵام كردنەوەی هێڵی ئاسنینی سوریا لەبەردەم هێزی توركیادا لەلایەن فەرەنساوە رێگەی بۆ توركەكان خۆشكرد لە خۆرهەلاتەوە گەمارۆی پیاوەكانی شێخ سەعید بدەن و لە (15ی نیسانی 1925دا) دەسگیریان بكەن.
پاش ئەوەش (غازی)، یەكەم نازناوی مستەفا كەمال كە پاشتر بوو بە (ئەتاتورك) –واتە باوكی تورك- كۆمەڵێ دادگای عورفی گەڕۆكی بەناوی (دادگاكانی ئیستیقلال)ەوە ناردە باكوری ناوچەی دیاربەكر، كە ئەركی جێبەجێكردنی ئەو كارەیان گرتە ئەستۆ، كە پێشتر هێزە عەسكەریەكان دەستیان پێكرد. ئەو دادگایانە فەرمانی لە سێدارەدان یا زیندانیكردن یا نەفیكردنیان بۆ هەموو ئەو شێخ و سەرەك خێڵە تەقلیدیانە دەردەكرد كە بە تۆمەتی پیلانگێڕان لە ئاسایشی دەوڵەت تاوانبار كرابوون. بەدوای ئەوەشدا چەندین پرۆسەی دەركردن و ڕاگواستنی بە كۆمەڵیان جێبەجێ كرد كە تەواوی خێڵە كوردەكانی گرتەوە. سەرەڕای چەند خێڵێكی مەسیحی كە ناچار بوون بە ئاراستەی كوردستانی عێراقدا بڕۆن، بەتایەبتی ناوچەكانی دهۆك و زاخۆ.
ساڵی (1927) ڕاپەڕینی دووەم هەڵگیرسا كە بە ڕاپەڕینی چیای ئارارات (چیای ئاگری) ناودەبرێت. ئەم ڕاپەڕینەش لە ئاكامی دامەزراندنی لیژنەیەكی سەركردایەتی بەناوی (خۆیبوون)ەوە سەری هەڵدا كە چوار رێكخراوی نەتەوەیی كوردی لەخۆدەگرت و لە لوبنان كۆنگرەی خۆیانیان بەست. لەم ڕاپەڕینەدا خێڵی بەدرخانیەكان رۆڵێكی لەبەرچاویان هەبوو. ئەو كاتەیش لیژنەی (خۆیبوون) شاری (حەلەب)ی سوریایان كردە بارەگای سەركردایەتی خۆیان، شاخی (ئەرارات)یان هەڵبژارد تا بیكەنە بنكەی جەنگی سەربەخۆیی (كە دەكەوێتە بەشی سەرەوە بەرامبەر باكوری خۆرهەڵات). بە پێچەوانەی (شێخ سەعید)یشەوە (ئیحسان نوری پاشا) كەكرا بە سەرۆكی گشتی هێزی ڕزگاریخوازی كورد، كەسێكی سەربازی بوو شان بە شانی هێزی چەكداری تورك، لە جەنگی ئیستیقلالدا بەشداری كردبوو. پاش ئەوەی لە ناپاكی (مستەفا كەمال) تێگەیشت خۆی دایە دەست لیژنەی كوردی.
ئیحسان نوری تایبەتمەندیەكی دیكەشی هەبوو: ئەو تەنها سەرۆكێكی كوردە توانیبێتی یاداشتەكانی خۆی بنووسێتەوەو رووداوەكان لە كتێبێكدا بەناونیشانی (ڕاپەڕینی چیای ئاگری) كە بۆ چەندین زمان وەرگێڕراوە. ئەو كاتانەیشی شكستی خواردو لەگەڵا چەندین ژن و پیاوو مناڵدا بەرەو سنورەكانی ئێران ڕایكرد تا ڕێ لە ڕوودانی قەسابخانە بگرێ، هەندێكیان بە خائین و هەڵاتوو تاونباریان كرد. بەڵام بەهۆی ئەم ژەنراڵە كوردەوە ئاڵای كۆماری بچوكی ئارارات بۆ ماوەی دوو ساڵی تەواو بەسەر ناوچەیەكی ئازادكراو دەوری دەریاچەی (وان)ەوە دەشەكایەوە. لە بەرەیەكی جەنگدا كە (250كم) فراوان بوو، سوپای تورك چەندین جار شكستی خواردو چەندین فڕۆكەی كەوتە خوارەوەو بە سەدەها سەربازی لێ بەدیل گیرا. چەند خێڵێكی كوردی دیكەیش چوونە ڕیزی ڕاپەڕینەكەوە، وەك خێڵی بارزان كە بە (200) چەكدار بەشداریان تێدا كرد. بەڵام ڕووبەڕوو بوونەوە نیزامیەكەی ساڵێ (1930) لە دەشتی (زیلان)دا شكستی بە كوردەكان هێنا لە بەردەم هێزی توركیادا كە لە ڕووی ژمارەو تەكنیكیشەوە لەوان زاڵتر بوون.
ڕەنگە ئێران هەمان ئەو رۆڵەی بینیبێ كە فەرەنسا لە شكستی ڕاپەڕینی یەكەمدا بینی پاش ئەوەی كۆمەكی كوردەكانی كرد بە پێچەوانەوە پیلانی لێ گێڕان و رێگەی لەبەردەم هێزی توركیادا كردەوە. هەروەكو یەكێتـی سۆڤیەتیش كەلە ترسی هاوپەیمانێتیەكی (كورد-ئەرمەنی) یارمەتی توركەكانیدا. دواجار كۆتایی ڕاپەڕینەكە بەرەو ئەوە چوو كە زیاد لە ملیۆنێك كورد لە دێكانیان دەربكرێن و سەدان هەزاریان بەزۆر لە ئەنادۆڵدا نیشتەجێ بكرێن. بەم شێوەیە ئاماری شاری (بەتلیس) لە (40 هەزار) كەسەوە كەمی كرد بۆ (5 هەزار) كەس. پاش مانگێك دوای جەنگەكەش، فڕۆكە توركیەكان هەر بەردەوام بوون لە بۆردومان كردن و سووتاندنی گوندە كوردنیشنەكان. هاوكات لەگەڵا ئەوەی رۆژنامە توركیەكان سەرقاڵی راگەیاندنی (لە گۆڕنانی خەونی كوردستانێكی ئازاد) بوون، وەزیری دادی توركی (مەحمود ئەسعەد بۆزكورت)(4) لە لێدوانێكدا كە ڕۆژنامەی (میلیەت)ی توركی لە ڕۆژی (16/9/1930)دا بڵاوی كردۆتەوە دەڵێ: “ئێمە لە وڵاتێكدا دەژین كە لە هەموو جیهان زیاتر ئازادی تێدایە، ئەو وڵاتەی ناوی توركیایەو مرۆڤی تورك تەنها سەردارە لەم وڵاتەدا. ئەوانەیشی كە بەڕەچەڵەك تورك نین و لەم وڵاتە دەژین لەیەك ماف زیاتریان نیە ئەویش ئەوەیە: تەنها بۆیان هەیە خزمەتكاربن، تەنها بۆیان هەیە كۆیلەبن”.
راپەڕینی سێهەم لە ساڵی (1936)دا لە شاری (دەرسیم) ڕوویدا. ئەم شارە شاخاویە كە لە هێلانەی هەڵۆ دەچێت، هەر لە سەردەمی عوسمانیەكانەوە یاخی بووە لە یاساكانی توركیا. پاش ڕاپەڕینی (ئیحسان نوری) شاری دەرسیم لە كوردەكان قەدەغەكراو داوایان لێكرا چۆڵی بكەن. لە (1936)دا (ژەنراڵا بادۆغان) فەرمانی بەدانیشتوانەكەی دا (دوو سەد هەزار) تفەنگی تەسلیم بكەن. ئەوانیش ڕازی نەبوون و تا تشرینی یەكەمی (1938) بەرگرییان كرد. سەرەڕای ئەوەی شارەكە ڕێگر بوو تەنانەت لەبەردەم فڕینی فڕۆكەكانی توركیاشدا دواجار بەدەریایەك خوێن و جەنگەڵێكی سوتماككراو و لەبەین بردنی چەندین خێڵا، كۆتایی هات. هەندێك لە ئامارەكان باس لە (پەنجا هەزار) كوژراو دەكەن. ئەمە سەرەڕای ئەوەی هەزاران مناڵا و ژن بەهۆی ئەوەی سوپای تورك ئاگریان بەردابووە ئەو جەنگەڵ و ئەشكەوتانەی پەنایان بۆ بردبوون، گیانیان لەدەست دا. تەنانەت شارەكە ناوەكەشی نەمایەوە.
لە سەرەتای (1938)دا –كە ساڵی مردنی ئەتاتوركە- ناونرا تونجەلی (واتە دەستی ئاسنین بە توركی). بەو بۆنەیەوە لە گۆڕەپانی چەقی شارەكەدا پەیكەرێكیان بۆ ئەتاتورك دروستكرد كە قوتابخانەی ناوخۆیی دەكاتەوە تا مناڵانی كورد (ئەگەر ماون) لە كەس و كاریان جیابكاتەوەو فێری توركیو مێژووی نەتەوەی توركیان بكات. بەڵام سەرەڕای بایەخی قوتابخانە وەكوئامرازێك بۆ توركاندن، ناوچە زۆر كوردیەكان دابڕ بوون لە بزاوتی فێركردنی گشتی. ئامارەكانی ساڵی (1983) ئاماژە بەوە دەدەن (72%)ی دانیشتوانی كوردستانی توركیا كە لەسەرووی (6ساڵی)یەوەن نەخوێندەوارن و خوێندن و نوسین نازانن. چونكە فێربوون و خوێندن گەرچی بە توركیش بێت ڕێگەیەكە بۆ زیندووبوونەوەی نەتەوەی كورد. ئەگەر پاشماوەیەك لە گەلی كورد مابێت نەتوركێنرابێ (مۆدێرنە نەكرابێ)، ئەوا لەگەڵا ئەو وێناكردنە نێگەتیڤەی میدیای توركیدا یەكدەگرێتەوە كە لەسەردەمی كەمالیزمەوە باوە: وێنەی گەلێكی شاخاوی پێكهاتوو لە شوان و رێگرو چەتە،ی دژی ژیار و شارستانێتی.
هەرچۆنێك بێت بەرگری چەكدارانەی كورد پاش سەركوتكردنی راپەڕینی دەرسیم بە درێژایی (45 ساڵا) خامۆش بوو. لە نێوان (1938 بۆ1950)دا تەنیا یەك حیزب توركیای بەڕێوە دەبرد (پارتی گەلی كۆماری) بوو، بە سەرۆكایەتی (عیسمەت ئینونو) جێگری (كەمال ئەتاتورك). حكومەتەكەی ئەو سەرەتا هاوسۆزی دەوڵەتە فاشیەكان بوو. وەك ئەوەی (مۆسۆلینی) لە ئیتاڵیادا كردی، هەموو بزوتنەوە نەقابیەكان و مانگرتنەكانیان قەدەغەكردو سەركردە كرێكاریە توركەكانیان دەسگیركرد. بەڵام لە كۆتایی جەنگی جیهانی دووەم و سەركەوتنی هێزە هاوپەیمانەكان و، لەبەرامبەر بێزاری دانیشتوان و سەرهەڵدانی پەیوەندی نزیك بوونەوە لە خۆرئاواو سوود وەرگرتن لە پرۆژەی مارشاڵا و كۆمەكی ئەمریكی. توركیا ناچار بوو كەمێك دیموكراسیەت نیشان بدات. بەم شێوەیە بۆ یەكەمجار ساڵی (1950) لە مێژووی توركیای كەمالیزمدا هەڵبژاردنێكی ئازادانە كرا، تێیدا پارتی دیموكرات (كە عەدنان مەندەرەس)(6) دایمەزراندبوو بردیەوە، بە تایبەتی لە كوردستاندا كە دانیشتوانەكە لە دژی كەمالیزم دەنگیان بۆ دا. بەمەش نووسینە ئاینیەكان سەریان هەڵدایەوەو هەموو شێخە فیودالیستە كوردەكان بەیارمەتی پارتی دیموكرات توانیان بگەڕێنەوە بۆ زەویو زارو گوندەكانیان. بەڵكو هەندێكیان پۆستی وەزارەتیان وەرگرت. یەكەم مێژووی بنیاتنانی قوتابخانەو بنكە تەندروستیەكانی كوردستان دەگەرێتەوە بۆ ئەوكاتە. سەربازە كوردەكان بە تەنیشت سەربازە توركەكانەوە لە جەنگی كۆریادا بەشداریان كرد، ئەو جەنگەی توركیا لە بەرامبەر كۆمەكێكی ئابووریو تەكنەلۆژی ئەمریكا، چالاكانە بەشداری تیاكرد. هەروەها چەند بنكەیەكی سەربازی ئەمریكا لەسەر خاكی توركیاو كوردستانیش دامەزرێنران.
لە (27ی مایۆی 1960)دا كودیتایەكی سەربازی دژ بە كۆمۆنیزم و دیموكراسیەت و كوردەكان ڕوویدا، (485) ڕۆشنبیری كورد دەستگیركران، هەندێكیان لە ناوبران و هەندێكیان بۆ بەری خۆرئاوای توركیا دوورخرانەوەو نەفی كران. لەگەڵا گەڕانەوەی حوكمی شارستانیشدا چوار ڕۆشنبیری كورد لە سەروویانەوە (موسا عەنتەر) گۆڤاری (دەنگ)یان دەردەكرد تاوەكو ببێتە تەونێك بۆ سەرلەنوێ مەحكەم چنینەوەی زمانی كوردی. سەرەڕای ئەوەی گۆڤارەكە قەدەغەكراو نووسەرەكانی دەسگیركران، موسا عەنتەر وتارەكانی خۆی لەمەڕ زمان و كولتووری كورد بڵاوكردەوە، ئەمە جگە لە شانۆنامەی (برینی ڕەش) كە بە هۆیەوە درا بە دادگاو چەند ساڵێك هێنایان و بردیان. لە ساڵی (1966)یشدا یەكەم گۆڤاری سۆشیالیستی كورد دەرچوو، پاش چوار ژمارەی قەدەغەكرا.
ساڵی (1971) سۆسیۆلۆژیستی تورك (ئیسماعیل بیشكچی) جەسارەتی كرد ئەو تابۆیە بشكێنێ لە دكتۆرانامەكەیدا دەربارەی (بونیادە كۆمەڵایەتی- ئابووریو ئەتنیەكان لە ناوەڕاستی ئەنادۆڵدا)(7) و ناوی كورد بهێنێ. ئەمیش لەسەر ئەم كارەی (12 ساڵا) حوكمی زیندانی درا. كەواتە شەستەكان سەرەتای هەڵوەشانەوەی فیودالیزمی كوردیو گۆڕانی سەركردایەتی بزووتنەوەی نەتەوایەتی كورد بوو لە شێخ و سەردارە باوەكانەوە بۆ ڕۆشنبیرە دیموكرات و چەپەكان لە دەرچوانی زانكۆكانی توركیا. ئەم پەرەسەندنەش هاوكاتی پەرەسەندنێك بوو لە توركیادا كە پارتە كرێكاری و شۆڕشگێڕە نهێنیەكان دەركەوتن و، بۆ یەكەمین جار نووسینەكانی (ماركس و ئەنگلزو گیڤاراو گۆركیو برێخت) وەرگێڕانە سەر توركی.
لەبەرامبەر ئەم پەرەسەندنەدا دوورنەبوو (بەڵكو شیاو بوو) كودیتایەكی سەربازی ڕووبدات و لە (12ی مارسی 1971)دا حكوومەتەكەی (سلێمان دیمریل) هەڵبوەشێتەوەو بارودۆخێكی نائاسایی رابگەیەنێ‌و بە هەزارەها ڕۆشنبیرو كرێكار دەسگیر كات، كەلە ناویاندا زیاتر لە هەزار كوردی تیابوو. بەڵام بڵاوبوونەوەی ناوبانگی خراپی زیندانەكان و سەرداب و ژێرزەمینەكانی ئەشكەنجەی توركیا لە جیهاندا، لەلایەن ڕای گشتی خۆرئاواوە فشارێكی گەورەی دروستكرد، كە سەربازیە توركەكانی ناچار كرد هەڵبژاردنێكی پارلەمانی ئەنجام بدەن، كە تیایدا (بوڵەند ئەجەویت)ی سەرۆكی (پارتی گەلی كۆماری) و خاوەن ئایدیۆلۆژیای كەمالیزمی دژ بە هەر شێوەیەك لە شێوەكانی فرە ئەتنیو نەتەوەیی، لە ساڵێ (1976)دا سەركەوت. كۆتایی حەفتاكانیش شەپۆلێكی كاری توندوتیژی بەخۆوە بینی كە رێكخراوە چەپەكان لە دژی رژێم و یەكتری ئەنجامیان دەدا.
گەلی تورك كە دەیان ساڵا لە سایەی سیستەمێكی تۆتالیتاریدا ژیابوو، فێری ئەوە نەبووبوو بەبێ توندوتیژی نەیاریی خۆی دەربڕێ. لە هەمان كاتدا رێكخراوە شۆڕشگێڕانە كوردیەكان لە زیاد بووندا بوون. لەوانە (رزگاری)، سەرباری ئەو رێكخراوە كولتوریانەی بە قەدەغە كراوی مانەوە. بۆ یەكەم جار لە مێژووی گەلی كوردا جۆرێك لە جیابوونەوەی چینایەتی ڕوویدا. ڕۆشنبیرو جوتیارە هەژارەكان چوونە لایەك، شێخە خێڵەكیەكان و خاوەن زەویەكان و پیاوانی ئاین (مەلاكان)یش چوونە لایەكی تر، كە هاوكاری دەسەڵاتی توركیان دەكرد.
لەم نێوەندەدا پارتی كرێكارانی كوردستانی توركیا لە دایكبوو كە لە (27ی تشرینی دووەمی 1978)دا لە شاری (لیڤا) نزیك (دیاربەكر) بە سەركردایەتی (عەبدوڵڵا ئۆجەلان) دەرچووی كۆلیژی زانستە سیاسیەكانی زانكۆی ئەنقەرە دامەزرا. ئەم حیزبە لە ژێر ئاڵای ئایدۆلۆژیای (ماركسی-لینینیزم)دا دروشمی سەربەخۆیی كوردستانیان بەرزكردەوە، بەهۆی ڕەوتە ناسیونالیستەكەیشەوە كەوتە بەردەم دژایەتیكردنی گرووپە چەپە توركەكان، وەك چۆن بەهۆی تەوژمە ماركسیەكەیەوە گرووپە كوردیەكان دژایەتیان دەكرد. چوارچێوەی چالاكی ئەم پارتە لە ناو شارەكانی توركیادا تەنها لەنێوەندە ئەكادیمیەكاندا بوو. لە كوردستانیشدا دژی ئەو ئاغا كوردانە كاری دەكرد كە بەدواكەوتوییو هاوكاریكردنی دەسەڵاتی توركیاو میلیشیای بەكرێگیراوی توركیا تاوانباری دەكردن.
مانگێك بە سەر دامەزراندنی پارتی كرێكارانی كوردستاندا تێنەپەڕی قەسابخانەكەی شاری (مەرعەش) ڕوویدا. زۆرینەی دانیشتوانی ئەم شارە كە دەكەوێتە سەر سنووری نێوان توركیاو كوردستان، بریتین لە كوردە عەلەویەكان، سەرباری كەمینەیەكی توركی كە (سونی)ین. كوردەكان بەهۆی ئەتنیەت و تایفەگەری لەبەر ئەوەیش كە زۆربەیان دژ دەسەڵاتی توركی بوون، دەچەوسێنرانەوەو بەسووك سەیردەكران. لەدوا شەوی مانگی كانونی یەكەمی (1978)یشدا سوپا دەروازەكانی شارەكەی داخست و رێی بۆ فاشیستەكانی سەر بە بزووتنەوەی (گورگە بۆرەكان)(8) كردەوە تا كوردەكان لە ناوبەرن، دوای ئەوەی ماڵەكانیان بۆ دەستنیشان كردبوون. بە پێی سەرچاوە كوردیەكان (2000) كەسیان لێ سەربڕیبوون و بە پێی میدیای ڕەسمی توركیش تەنها (700 كەس) كوژرابوون. چەندیەن كۆگا تاڵان كران و ژمارەیەك گەڕەك بە تەواوی وێران كران. میدیای رەسمیش تەنها باسی فیتنەیەكی تایفەگەریانەی كرد. بێ ئەوەی ئاماژە بە مۆركی ئەتنیانەی ئەم ڕووداوە بدات.
ئەم قەسابخانەیەو دامەزراندنی پارتی كرێكارانی كوردستان كە پێشتر دامەزرابوو، رێگەیان بۆ كودیتای (12ی ئەیلولی 1980) خۆشكرد، كە عەسكەریەكانی هێنایەوە سەر دەسەڵات و پانۆرامای دیلكردن و ئەشكەنجەدان و تیرۆركردنی زیندووكردەوە.
تۆمەتی (جیاخواز)یش خرایە پاڵا پارێزگاری پێشووی دیاربەكر (مەهدی زانا)، لەبەر ئەوەی بە كوردی قسەی كردووە. ساڵی (1982) ژەنراڵەكانی سوپا ئەندام پارلەمانە توركەكانیان ناچار دەكرد ئەم سوێندە بخۆن: “من سوێند بە شەرەف و ئەستۆی خۆم دەخۆم لەبەردەم نەتەوەی گەورەی توركیادا، كە پارێزگاری لەبوون و سەربەخۆیی دەوڵەت و، یەكێتی وڵات و نەتەوەكەم بكەم، كە قابیلی پارچە پارچە كردن نیە. هەروەها پارێزگاری لە سەروەری رەهای نەتەوە دەكەم و، وەفادارم بۆ كۆماری توركیاو پرەنسیپ و ریفۆرمەكانی ئەتاتورك”.
لە پاش كودێتاكە زۆربەی رێكخراوە سیاسیەكان پارچە پارچە بوون. لایەنگرانی پارتی سۆشیالیستی كوردستان بە ئەوروپادا بڵاوبوونەوە، لایەنگرانی پارتی كرێكارانی كوردستانیش لە سوریادا سەرلەنوێ ڕیزەكانی خۆیان رێكخستەوە. هەندێك لە سەركردەكانی وەك (محمد دەرموس) و (مەزلوم دۆغان) لە زینداندا یا بە مانگرتن لە خواردن یاخۆكوشتن لەناوچوون.
لە (ئابی 1984)دا پارتی كرێكارانی كوردستان دەستی كرد بە جەنگ لەگەڵا توركیادا. لە ڕاپەڕینەكەی دەرسیمەوە (1938)ەوە ئەمە یەكەمین بەرگری چەكدارانەی كورد بوو. میدیای ڕەسمیش پەیتاپەیتا هەواڵی كاری (چەتەگەری) و (رێگری) بڵاودەكردەوە. بەڵام لایەنگرانی پارتی كرێكارانی كوردستان لە ئەوروپا پروپاگەندەیەكی دژ بە میدیای توركیای رێكخست بە مەبەستی بەدرۆخستنەوەی. ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە گوتارە دۆگماییەكەیان بووە كۆسپ لەبەردەم تێگەیشتنیان لە گرووپە كوردیەكانی تر لە دەرەوە. لە نەورۆزی (1985) دا، دامەزراندنی (بەرەی رزگاریخوازی نەتەوەی كورد)یان ڕاگەیاند كە كوڕی چەندین ئاراستەو گرووپی جیاوازی گرتبووە خۆ. لە بەرامبەردا دەسەڵاتی توركیا میلیشیای لە خەڵكی مەدەنی وردی بە كرێگیراو دروستكردو ناوی نا (قوروكو)(9) واتە (پارێزەری گوندەكان)، ئیدی بەو شێوەیە كوشتنی كورد بەدەستی كورد دەستی پێكرد.
هاوكات لەگەڵا ئەم پێشهاتانەدا لە نێوەندە رۆشنبیریە كوردەكاندا بزووتنەوەیەكی بەرگری مەدەنی تەبا لەگەڵا بزووتنەوەی مافەكانی مرۆڤدا كە لە نێوەندە دیموكراتیخوازە توركیەكاندا گەشەی كردبوو، پەرەی سەند. ئەگەرچی سەرلەنوێ زۆر لە رۆشنبیرە كوردەكان ڕەوانەی زیندان كرانەوە. هەندێكیشیان بە غەدر لەناوبران. لەوانە (عیدات عیدین) بەرپرسیاری (یەكگرتووی مافەكانی مرۆڤ لە شاری دیاربەكر) كە لە پاش ڕفاندنی لاشەكەیان بە فڕێدراوی لەسەر ڕێگایەك دۆزیەوە، جێ شوێنی ئەشكەنجەدانیش بەسەر لەشیەوە دیاربوو. لەكاتی ناشتنی تەرمەكەیدا سەدهەزار كەسی شارەكە هاتنە دەرێ. ئەم كارە سوپای ناچاركرد تەقەیان لێ بكەن و هەندێكیان بكوژن، ئەمەش لە ڕۆژی (10ی تەمموزی 1991)دا بوو. لە سەرەتای ساڵی (1992)دا (12) رۆژنامەنووسی كورد كوژران كە یەكێكیان نووسەری بەناوبانگ و بەتەمەن (موسا عەنتەر) بوو.
رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ و كاروباری مرۆڤایەتیش لیستێكیان بەناوی (510) هاوڵاتی مەدەنیەوە بڵاوكردەوە كە لە ساڵی (1993)دا تیرۆر كرابوون. لە ساڵانی (1993-1994)یشدا هەزاران كەس لە خەڵكی دانیشتوانی كوردستانی توركیا ناچار بوون پەنا بۆ ئەو ناوچەیەی كوردستانی عێراق ببەن، كە لەلایەن رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە پارێزراوە، كە نەبووە بەربەست لەبەردەم هێرشی هێزەكانی توركیا كە لە (21ی مایسی 1995)دا لە گەورەترین پرۆسەی سەربازی بێ وێنەداو (بە 35 هەزار سەربازەوە) بچنە ناو خاكی باكوری عێراقەوە. بە مەبەستی ڕاونانی گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان، كە هاوكات كشاندنەوەی دروشمی سەربەخۆیی كوردستانیان ڕاگەیاندبوو، وە لە پێناوی چارەسەرێكی ئاشتیانە بۆ مەسەلەی كورد، داوای دانوستانیان دەكرد.
هاوكات بە هەزاران كەس لە دانیشتوانی مەدەنی بوون بە قوربانی ئەو پرۆسەی بەرگری و ڕاوەدوونانە تەواوی گوندەكانی ئەو ناوچانەی گرتەوەو، چەندین گوند بە تەواوی سوتماك و خاپوور كران. دەنگی ناڕەزایش لە دەزگاكانی ڕاگەیاندنی ئەمریكاو ئەوروپا زۆر كز خۆی دەنواند. لە ڕەوتی ئەم پەرەسەندنانەدا كە لە نێوان (1984بۆ 1995) درێژەی هەبوو (13 هەزار كەس) بوون بە قوربانی و (1400 گوند) چۆڵا و خاپوور كران. دواتر هەڵبژاردنەكانی شارەوانی سازكرا كە تیایدا حیزبی رەفای ئیسلامی سەركەوت. ئەو حیزبەی دانیشتوانە كوردەكان زۆر بە چڕی دەنگیان بۆدا، وەك دژایەتیكردنێكی حكومەتی مەركەزی، كە لەسەر بناغەی توركی كەمالیزم دامەزرابوو.
* * *
ئیدی مەسەلەی كورد تەنیا مەسەلەیەكی توركی نیە. كوردستانی توركیا (كە 12 ملیۆن كوردی تێدایە) درێژەی هەیە لە عێراقدا كە (4 ملیۆن كوردی تێدایە) هەروەها ئێرانیش كە (6 ملیۆن كوردی تێدایە). سەرەڕای ئاماری گشتی كوردەكان ب (20 ملیۆن) یا (25 ملیۆن) یاخود (30 ملیۆن) وەك هەندێ لە سەرچاوەكان دەڵێن. دەبێ دان بەوەدا بنێین كە ئەمڕۆ كوردەكان گەورەترین میللەتی سەرزەوین كە دەوڵەتیان نیە، ئەوەش خۆی دیارترین تایبەتمەندی نەتەوەییانە، بەڵام سەرەڕای پەیوەندی جوگرافی نێوان هەرسێ ناوچەكەی كوردستان، ئەو سنوورە سیاسیانەی لێكیان جیادەكاتەوە زۆر قورسە، چونكە دەگەڕێتەوە بۆ سێ میللەت (توركیاو ئێران و عێراق) كە بەناوبانگترین دەوڵەتەكانی ناوچەكەن، كە بە توندی جەخت لەسەر سنوورە جیۆپۆلیتیكیەكانیان دەكەن. سەرباری ئەوەی هەریەكەیان بە پێی شێوازی خۆیان جۆرێك لە كەمالیزمیان تێدایە، واتە جۆرێك پەرستنی دەوڵەت كە خراوەتە سەرووی كۆمەڵگەكەو كراوە بە دروستكەری نەتەوە. ئەگەر وێنای جەنگێكی جیهانی یاخود هەرێمایەتی واتوند نەكەین، ئەو سێ دەوڵەتە هەڵبوەشێنێتەوە (كە چوارەمیشیان سووریایە)، ئەوا لە ئاسۆ جیۆپۆلەتیكیەكانی ناوچەكەدا شتێك نیە بەناوی ئەگەری دروستبوونی دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆو یەكگرتووەوە. بەڵكو لەوە دەچێت پێچەوانەكەی ڕاست بێت. هەریەك لەو سێ دەوڵەتە پاڵپشتی بزووتنەوەی كورد دەكەن لە دوو دەوڵەتەكەی تردا بۆ ئەوەی نەهێڵن لەناو سنووری خۆیاندا پەرەبسێنن. پاشان عەرەب خۆیان نموونەی ئەوەن كە سەربەخۆبوون یەكسان نیە بە یەكێتی نەتەوەیی.
پاشان گەر توانیمان بە خەیاڵا وێنای كۆمەڵی قەوارەی كوردی سەربەخۆ بكەین: پێویست ناكات ئەم قەوارانە لەناوخۆیاندا داوای یەكێتی بكەن، وەك ئەوەی لە حاڵەتی عەرەبیدا دەیبینین. دەشێ وێنای كۆمەڵێ دەوڵەتی هەرێمایەتی كوردی بكەین، لە كاتێكدا كە زمانی كوردی خۆی زمانێكی یەكگرتوو نیەو لە نووسیندا پشتی بەیەك رێنووس نەبەستووەو، كەلەپوورێكی رۆشنبیری نوسراویان نیە. (كرمانجی) زمانی باوی كوردستانی باكورە، (سۆرانی) لە كوردستانی باشورداو، (زازایی) لەو ناوچەیەدا كە دەكەوێتە ناوەڕاستی توركیاو ئێرانەوە. ئەمە سەرباری (گۆرانی)(10) كە لە قوتابخانە سەرەتاییەكانی عێراق و زانكۆی بەغدا دەخوێنرێ. رێنووسی كوردی (لاتینیو عەرەبی و كیرلی)یە. بەر لەوەیش لە بیستەكاندا (تۆفیق وەهبی) رێنووسێكی عەرەبی بۆ زمانی كوردی دابنێ, بەرلەوەی لە سیەكاندا (بەدرخان) رێنووسێكی لاتینی دابنێ‌و لە سۆڤیەتیش (لاتینیەتێكی تر) دابنرێت، هەموو كەلەپووری كورد زارەكی (شفوی)(11) بووە.
لە ڕاستیدا داننان بە بوونی گەلی كوردو شوناسی كورد ناكاتە تەرجەمەیەكی ڕاستەوخۆی نەتەوەی كوردو دەوڵەتی نەتەوەی كورد. چونكە نەتەوایەتی قۆناغێكی دیاریكراوە لە مێژووی گەلانداو پەیوەندی بە مەرجەكانی مۆدێرنەی سیاسیو ئابووری و كۆمەڵایەتیو رۆشنبیریەوە هەیە. (جاكلین سمالی) نووسەری كتێبی (ئایا تاوانە كورد بیت؟)*** جەخت ئەكاتە سەر ئەوەی كە ناسیونالیزمی توركی تاڕادەیەكی زۆر ئایدیۆلۆژیایەك بووە لە سەرەوە دەستە بژێری رۆشنبیرو سیاسیی سەپاندوویانە بەسەر گەلی توركیدا، كە تا ئێستاش زۆربەیان خۆیان بەپێودانگە ئاینیەكان هەڵدەسەنگێنن، بەڵام ئەم حوكمەی زیاتر بەسەر نەتەوەی كوردا ڕاستترە كە هێشتا كە دەستەبژێری رۆشنبیرە لە كۆمەڵگەیەكدا كە سیمای كۆمەڵگەیەكی خێڵەكیو شوانگەری هەیەو زۆر پابەندە بە نەریتە ئاینیەكانەوە. دیارە رێكەوت نیە كە زۆربەی گەلی كورد لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا مەیلی گەڕانەوەی (عوسمانیەت)یان هەبووبێت، وەك چۆن لەكۆتایی سەدەی بیستەمدا سۆزێكی (ئیسلامیانە) یان هەبوو بەرامبەر بە حیزبی ڕەفاه. وەك چۆن رێكەوت نیە كە پەیوەندیە خێڵەكیەكان لە شێوەی كۆمەڵی جەنگی خوێناوی نێوان بزووتنەوەكانی ناوچە ئازادكراوەكانی كوردستاندا خۆیان بەرهەمبهێننەوە. (ماركسیزم-لینینیزم)یش كە پارتی كرێكارانی كوردستان ڕایانگەیاندووە، هێندەی لە سەرەتاوە هەڵبژرادنێكی ئایدیۆلۆژیانەی دەستەبژێری رۆشنبیر بووە، هێندە دەرهاویشتەی كۆمەڵگەی كوردی خۆی نەبووە.
بێگومان ئەو باجی قوربانیدانەی ئەمڕۆ گەلی كورد دەیدات زۆر گرانە، سەرەڕای ئەوەی لە هەندێ حاڵەتی دیاریكراودا نەزۆركە. بەڵگەش بۆ ئەوە ناچاربوونی پارتی كرێكارانی كوردستانە كە لە دروشمی سەربەخۆیی كوردستان پاشگەز بێتەوەو دایبگرێت. لە ڕاستیدا كاتی ئەوە هاتووە كە مافی گەلی كورد بدرێت و پرۆسەی شەهیدكردنی بوەستێنرێت.
بە لەبەرچاوگرتنی ئاڵۆزیە جیۆپۆلەتیكیەكانی مەسەلەی كورد سەرەڕای ناهاوسەنگی هێزی نێوان كوردان و سوپای ئەو دەوڵەتانەی كوردستانیان دابەشكردووە، بە ڕای ئێمە باشترین رێگەو عەقڵانی ترینیان بۆ چارەسەركردنێكی عادیلانەی كێشەی نەتەوەیی گەلی كورد، پێویستی بە بەستنی كۆنگرەیەكی هاوبەش هەیە لە نێوان هێزە دیموكراتیە توركیو عەرەبیو فارسیو كوردیەكاندا. چونكە دواجار مەسەلەی كورد جیانابێتەوە لە پەرەسەندنی دیموكراسیەت لەم دەوڵەتە هەرێمایەتیانەدا. هیچ دیموكراسیەتێكی (توركی، فارسی، عەرەبی) بەبێ بەدیهاتنی مافەكانی گەلی كورد بوونی نیە. ئەگەرچی تاوەكو ئێستا هێزە دیموكراسیە هەرێمایەتیەكان دەسكەوتێكی ئەوتۆیان بەدەست نەهێناوە شایەنی باسكردن بێت، ئەوا بە یەكگەیشتنیان لەسەر ئاستی هەرێمایەتی ئامرازێكی باشە بۆ تێكشكاندنی چەپۆكی سەركوتكردنی هەرێمایەتی لە دەوڵەتەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، كە بونیادێكی توندیان هەیە لە دەوڵەتداو ملكەچی باڵادەستی سەربازیو پیاوە ئاینیە (سەربازیەكان)ن.
بەڵام كۆنگرەیەكی هاوبەشی لەو جۆرە، پێش هەر شتێ پێویستی بەوە هەیەو كە بەسەر حەساسیەت و لایەنگیریە نەتەوەییەكاندا زاڵا بین. دیارە دەبێت ئەو هەنگاوە ئەزموون بكرێت و پێویستە هێزە دیموكراسیخوازە كوردەكانیش ئەو دەست پێشخەریە بكەن. چونكە تەنها كورد كە (بەهۆی) دابەشبوونە جیۆپۆلەتیكیەكەی ئێستای كوردستانەوە، دەتوانێ پەیوەندی لە نێوان دیموكراتیخوازە (تورك و عەرەب و فارس)ەكاندا دروست بكات.
پەراوێزەكان:
1-مەبەست ئیمپراتۆریەتی عوسمانی پێش جەنگی یەكەمە.
2-لازیەكان: مەبەست (لازو چەركەس)ە كە (كەمینەی نەتەوەیین و لە توركیادا دەژین).
3-ئۆرال و ئاڵتای: بەو خیزانە زمانەوانیانە دەوترێ كە ناوچەی (ئۆرال و ئالتای)، لە ئاسیای ناوەڕاست سەریان هەڵداوە.
زمانە ئۆرالیەكان بۆ نموونە بریتین لە (ئەسكیمۆ، سامۆیەد، فنلەند-و گۆر).
زمانە ئالتاییەكان بۆ نموونە بریتین لە (توركی، مەغۆلی، تۆنگوزی، كۆریایی، ژاپۆنی).
*تەوژمی ناسیونالیستی توركی لە سەر ئاستی زمان تەنها زمانی كوردی نەگرتەوە، بەڵكو زمانی عەرەبیشی گرتەوە. لە ساڵی (1932)ەوە ئەتاتورك داوی لە كۆڕی زمانەوانی توركی كرد زمانی توركی پاك بكەنەوە لە وشە بێگانەكانی زمانی عەرەبی (نووسەر).
**هەروەها لە سوریاو عێراقیشدا دانیشتوانی ناوچە سنووریو پەترۆلیەكان بە ئامانجی گەمارۆدانی بە پێشینەیەكی ئەمنی عەرەبی دەركران. (نووسەر)
4-نووسەر نوسیویەتی (مەحمود عیزەت بزهورت) لە كاتێكدا راستەكەی (مەحمود ئەسعەد بوزكورت)ە.
5-تونجەلی وشەیەكی لێكدراوە لە (Tunc- تونج: بڕۆنز)و (el: بەمانای دەست) پێكهاتووە. واتە دەستی برۆنزی. بەڵام وشەی (Demir) مانای ئاسن دەگەیەنێ.
6-پارتی دیموكرات (DP) لە ساڵی (1946)دا (جەلال بایار)و (عەدنان مەندەرس)و (رفیق كورڵتان) و (فوئاد كوپیرلو) دایانمەزراند.
بۆ زیاتر زانیاری دەربارەی ئەم حیزبە بگەڕێرەوە بۆ كتێبی (33 گوللە)، نووسینی: ئیسماعیل بێشكچی، وەرگێڕانی: ئاسۆس هەردی).
7-ئیسماعیل بێشكچی لە ساڵێ (1965)دا كۆلیژی هونەرو ئەدەبیاتی زانكۆی (ئەتاتورك) لە ئەرزڕوم كرا بە مامۆستای یاریدەدەر. لەم ماوەیەدا تێزی دكتۆراكەی ئامادەكردو لە ژێر ناوی (رێكخستنی كۆمەڵایەتی خێڵێكی كۆچەر كە لە نێوان دەشتی سلیڤان (لە زستاندا) بەرزاییەكانی سوبحان و نەمرود (لە هاویندا) گەرمیان و كوێستان دەكەن-خێڵی كۆچەری ئالیكان)، لە 28/3/1967دا بڕوانامەی دكتۆرای وەرگرت. ئەو كتێبەی نووسەر ئاماژەی بۆ دەكات، كە ناونیشانە ڕاستەكەی بریتیە لە (سیستەمی خۆرهەڵاتی ئەنادۆڵا، بناغە كۆمەڵایەتی- ئابووریو ئەتنیەكان)، كتێبێكی سەربەخۆیەو نامەی دكتۆراكەی نیە.
بڕوانە:
Ismail Besikci Davasi V Yurt kitap-yayin, Bininci Baskl, Ankara. Temmuz 1992, s. 87.
8-گورگە بۆرەكان (Bozkurt): ئەفسانەیەكی توركی كۆنە، گوایە سەرزەمینی توركەكان ڕووبەڕووی پەلاماری دراوسێكانی بۆوە، هەموو خەڵكی ئەو سەرزەمینە كوژران، تەنها كوڕێكی (9ساڵا) مایەوە. دوژمنانیش دەست و پێی ئەویشیان بڕیو فڕێ‌یاندایە ناو زۆنگاوێكەوە، دەڵە گورگێك لەو منداڵە ئاوس بوو، منداڵەكەش مرد. بەڵام دەڵە گورگەكە چوو بۆ سەر زەمینی (ئاڵتای) لەوێ (10) مناڵی بوو. توركەی ئەمڕۆ لەو منداڵانە كەوتوونەتەوە. هەر لەم ئەفسانەیەشەوە گورگە بۆر وەكو سەمبولی تورك و توركچی و تۆرانیەكانی لێهاتووە و ئەمڕۆ ئارمی سەرەكی تۆرانیەكان بۆزكورت (واتە گورگە بۆر)ە. بڕوانە (عنایت اللە رچا ایران و تركان در روزگار ساسانیان. چاپ دوم، 1374-شركت انتشارات علمی وفرهنگی. لە لاپەڕە 32-33).
9-ئەم وشەیە لە ڕێنووسی توركیدا بەم شێوە دەنورسێت (Kurucu). وا دیارە نووسەر پیتی © یبەر (ك) خوێندۆتەوەـ، بەڵام لە ڕاستیدا ئەم پیتە لە زمانی توركیدا بە (ج) دەخوێندرێتەوەو مانای پارێزەری گوند (Koykurucusn –قورجو) دەگەیەنێ‌و بەو گوندنشیانە دەوترێ كە چەك بۆ خزمەتی دەوڵەتی تورك هەڵدەگرن.
10-نووسەری ئەم وتارە لێرەدا كەوتۆتە هەڵەوە چونكە ئەو زمانەی لە قوتابخانەی كوردستانی عێراقدا پێی دەخوێنرێ گۆرانی نیە، بەڵكو سۆرانیە.
11-نووسەر پێی وایە بەر لە بیستەكانی سەدەی پێشوو (واتە سەدەی بیست) هەموو كەلەپووری كورد زارەكی بووە، لە كاتێكدا هەموو ئەدەبیاتی كلاسیكیمان پێش ئەو مێژووە نووسراونەتەوە.
***: Jacqueline Sammali: Etre kurde, un Delit?
LHaymattan, paris 1995, 304. Pages (نووسەر).
• زۆر سوپاسی برای نووسەر كاك (ئاسۆس هەردی) ئەكەم، كە لە ڕوونكردنەوەی هەڵە توركیەكان و نووسینی پەراوێزەكاندا هاوكاری كردم.
تێبینی: بۆ یەكەم جار ئەم وتارە لە ژمارە (نۆ)ی گۆڤاری (ابواب)دا بڵاوكراوەتەوە، كە لە دەزگای (دار الساقی) دەردەچێت.
سەرچاوە:
جورج گرابیشی، الدیموقراگیە والقومیە والاقلیات –المسالە الكردیە نموژجا- مجلە (معلومات)، العدد 27، كانون الاول 1996.
